28 grudnia 1233 roku Toruń – pierwszy krzyżacki gród w Polsce – otrzymał prawa miejskie. Tym samym rozpoczęła się historii miasta, które odegrało wielką rolę w dziejach Pomorza, Polski i całej Europy środkowo-wschodniej
Choć ślady pierwszych ludzi żyjących na terenie dzisiejszego Torunia sięgają tysięcy lat wstecz, początek miastu, jako jednostki administracyjnej, wspólnoty wielu ludzi i świetnie zorganizowanej zabudowy dali Krzyżacy. Toruń powstał na prawie niemieckim i do połowy XV wieku należał do Zakonu Krzyżackiego.
Początki osadnictwa
Jeszcze przed przybyciem Krzyżaków i nadaniem miastu przywileju lokacyjnego, na terenie Torunia mieszkali ludzie, a dowodem tego są ślady zabudowań. Badania wykopaliskowe wykazały, że Zamek Krzyżacki został wybudowany na terenie osady prasłowiańskiej, a więc jeszcze przed XIII wiekiem istniał tu gród. Do Polski Krzyżaków sprowadził Konrad Mazowiecki. Polski książę ofiarując im ziemie chełmińską, wiązał nadzieje powstrzymania najazdów Prusów, objęcia nadbałtyckich terenów i zwalczenia na nich pogaństwa. Poza tym Zakon chciał stworzyć własne państwo w Europie, a nieudana próba na Węgrzech tylko zachęciła do wędrówki na północ. Przybycie do Torunia Krzyżaków datuje się na rok 1230, kiedy to grupa pięciu zakonnych, na czele z Hermanem von Balkiem, ulokowała się na lewym brzegu Wisły, zajmując darowany przez Konrada Mazowieckiego zamek w Nieszawie. W następnym roku Krzyżacy przeprawili się na prawy brzeg Wisły i założyli gród. Tak rozpoczęła się historia Torunia.
Przełomowy dokument
28 grudnia 1233 roku Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Herman von Salza i jego namiestnik, pruski mistrz krajowy Herman von Balk wydali przywilej lokacyjny, na mocy którego Toruń otrzymał prawa miejskie. Co ciekawe, sam dokument został zniszczony w pożarze, dlatego w 1251 roku nowe terytorium miasta spisano w odnowionym przywileju chełmińskim. Wtedy jeszcze dotyczył on tylko Starego Miasta. Drugiej osadzie – Nowemu Miastu prawa miejskie nadano w 1264 roku.
Toruń podobnie jak inne osady typu Chełmno, Grudziądz, Brodnica czy Gdańsk, został założony na prawie chełmińskim. Wzorowane ono było na prawie miejskim Magdeburga i stało się wzorem dla lokacji miast w Prusach, na Pomorzu, Mazowszu, Warmii i Podlasiu. To własnie Toruń był na tych ziemiach prekursorem władzy samorządowej i najważniejszym ośrodkiem kształtowania poczucia tożsamości stanowej mieszczaństwa.
Co warte dodania, dokument nie dotyczył tylko spraw miejskich, a wykraczał poza ramy aktu lokacyjnego, ustanawiając prawa dla całego państwa. Zawarte w nim przepisy dotyczące choćby monet, zwolnień celnych, wolnego targu czy dziedziczenia majątków obowiązywały na terenie całego kraju. Przywilej regulował kwestie społeczne, gospodarcze i polityczne rozwijającego się chrześcijańskiego państwa krzyżackiego. Dokument ten okazał się podstawowym warunkiem rozkwitu rzemiosła, handlu, architektury, a także niezależności gospodarczej i sądowniczej w polskich miastach założonych przez Krzyżaków.
O znaczeniu Krzyżaków dla rozwoju Torunia przypomina choćby sama architektura. Nasze miasto jest bogate w wiele zabytków najwyższej klasy. Do dziś budzą podziw świetnie zachowane gotyckie kościoły oraz liczne przylegające do siebie barwne kamienice. Przechadzając się po klimatycznych zakątkach starówki, dostrzegamy wspaniałą architekturę, która de facto do dziś jest wizytówką naszego miasta.
